Ambtenaar na de verkiezingen

Een nieuw college. Help?

15 maart waren de Provinciale Staten verkiezingen. BBB heeft als nieuwkomer met 17 van de 43 zetels de zaken flink opgeschud. Tegelijk is er sprake van een grote mate van versplintering: 14 partijen waarvan 5 met 1 zetel. Op dit moment is in Drenthe, net als in alle andere provincies, het proces van coalitie-onderhandelingen net gestart.

Als ambtenaar heb je geen invloed op de uitkomst van de coalitieonderhandelingen. Dat ligt volledig bij de politiek. Ambtenaren hebben dus ook geen invloed op het af te sluiten coalitieakkoord. Of ligt dat genuanceerder?

Politiek primaat…

“Even terug naar de basis. Want wie doet eigenlijk wat binnen de Provincie?”.  In de Provinciewet zijn Provinciale Staten aangewezen als volksvertegenwoordiging. Het college van Gedeputeerde Staten als bestuur, en de commissaris van de Koning als door de kroon benoemde bestuurder. Er wordt vrijwel niets gezegd over de organisatie, de ambtenaren. Dit past bij het principe dat het primaat bij de politiek ligt. Zij bepalen de richting en nemen besluiten.

…en ambtelijke loyaliteit

Maar ja, wat is politiek zonder ambtenaren? Dan gebeurt er weinig. Er moeten mensen zijn die de besluiten van de politiek voorbereiden. En mensen die besluiten uitvoeren. Dát doen ambtenaren. Het systeem van samenwerking tussen politiek en ambtenaren wordt gekenmerkt door het uitgangspunt “politiek primaat en ambtelijke loyaliteit”. Dit betekent dat de politiek mag verwachten dat ambtenaren een door hen genomen besluit loyaal uitvoeren. Ook in het geval dat ambtenaren vinden dat het een ‘dom’ besluit is.

De vierde macht

Betekent dit dat ambtenaren geen invloed hebben? Integendeel. Ambtenaren worden niet voor niets ^‘de vierde macht’ genoemd. Ze hebben wel degelijk veel invloed met hun advies. In de praktijk worden namelijk vrijwel nooit besluiten genomen zonder dat er een ambtelijk advies ligt. Daarin neemt een ambtenaar formele informatie op: het wettelijk kader. De ambtenaar schetst vaak verschillende scenario’s, en verwerkt kennis uit het eigen (ambtelijke) netwerk. En vanzelfsprekend geeft een ambtenaar een eigen professionele mening over de zaak.

Wachten op de uitkomst van de onderhandeling?

Zoals gezegd hebben ambtenaren geen rol tijdens de coalitie onderhandelingen. De politiek is aan zet om de richting te bepalen. Heb je als ambtenaar helemaal geen invloed in dit traject? Zeker wel. Alleen is dat geen invloed ín het proces, maar invloed vóór en na het proces.

Een jaar voor de verkiezingen

De ambtelijke voorbereiding op de verkiezingen start ongeveer een jaar voor de verkiezingsdatum. Alle partijen die deelnemen aan provinciale of gemeentelijke verkiezingen schrijven in de zomer voorafgaand aan de verkiezingen hun verkiezingsprogramma.

Ambtelijk kun je vanaf een jaar voor de verkiezingen aandacht organiseren voor de grote ontwikkelingen in jouw domein. Bijvoorbeeld door het organiseren van werkconferenties, inspiratiebijeenkomsten, enzovoort. Het is dan handig om ook Statenleden uit te nodigen.

Hiermee creëer je aandacht voor deze ontwikkelingen, en bestaat de kans dat het onderwerp in verkiezingsprogramma’s terecht komt. Politieke dekking van de zittende portefeuillehouder is natuurlijk wel noodzakelijk.

4 tot 5 maanden voor de verkiezingen

In de meeste organisaties is het gebruikelijk om een soort ambtelijk overdrachtsdossier te maken. Dit wordt dan veelal ‘meegegeven’ aan de onderhandelende partijen na de verkiezingen. Hier is geen sprake van een politiek,  wel van een invloedrijk document. Dit is namelijk hét moment om kaders mee te geven in de onderhandelingen. Bijvoorbeeld juridische en financiële kaders, evenals inhoudelijke (on)mogelijkheden.

Na de verkiezingen

Na de verkiezingen krijg je zicht op de – soms nieuwe – politieke verhoudingen. Op basis daarvan is de uitkomst van de coalitieonderhandelingen over het algemeen redelijk goed in te schatten. Voor de hand ligt dat je nieuwe portefeuillehouder snel invulling wil geven aan de politieke ambities.

Tussen de verkiezingen en het aantreden van de nieuwe portefeuillehouder heb je tijd om dit voor te bereiden. Vooral door bestaande ideeën en initiatieven aan te passen aan de nieuwe politieke werkelijkheid. Dit kan bijvoorbeeld door na te denken over alternatieve scenario’s. Hierdoor kun je meteen aan het werk zodra het nieuwe college er zit.

Anticipeer op de politieke dynamiek

Strategisch handelen als ambtenaar vereist niet alleen inhoudelijke kennis. Naast bekendheid in het netwerk (in- en extern) vraagt het dus vooral ook om anticipatie op de politieke dynamiek. Wie dat goed beheerst wacht dus niet af tot er een nieuw coalitieakkoord ligt. Die staat klaar voor een nieuwe vraag of opdracht en handelt professioneel in elke nieuwe politieke werkelijkheid. Elk nieuw college betekent ook nieuwe kansen. Zelfs in situaties waarin de politieke dynamiek wel heel veel ambtelijke lenigheid lijkt te vragen.

Wil jij ambtelijk leniger worden?

Schrijf je nu in voor de Training Politiek Kompas. In drie dagen inzicht in het politieke krachtenveld met concrete tips en handvatten om jouw effectiviteit in de samenwerking met de politiek blijvend te versterken.

Ida Strating

Wilco van Egmond